11 Ma’asi, 2019 ENGLISH ‘Oku fakafuofua ke kakato ‘a e ngāue kotoa ki hono langa ‘o e fōsoa ‘o Manuka mo Navutoka ki Ma’asi, 31 ‘o e ta’u ni.
Ko e polokalama ngāue fakalakalaka ko ‘eni ‘oku tataki ia ‘e he Polōseki ki hono Matu’uaki ‘o e Feliuliuaki ‘o e ‘Ea (Climate Change Resilience Sector Project (CRSP)) ‘a ia oku fakamalumalu ‘i he Va’a Feliuliuaki ‘o e ‘Eá ‘i he Potungāue MEIDECC.
Ko e fōsoa ko ‘ení na’e fe’unga hono fakamole ‘o fakafuofua ki he USD$1.9 miliona. Kuo kakato ‘a e konga lahi ‘i he ngāue ko ‘ení.
Fakatatau ki he fakamatala ‘a e Tokoni Pule ‘o e Polokalamá (National Program Coordinator for CRSP & CIRP) Winston Halapua, ko e fanga ki’i ngāue si’isi’i pe ‘oku toé ‘o kau ki ai mo hono ngaohi ‘o e toho’anga vaka ma’áe ongo koló ‘i he fosoa ko ‘ení.
Na’e fakahā ‘e Halapua ‘oku kau ‘a e ongo kolo ni ‘i he ngaahi kolo ‘oku tu’u lavea ngofua ki he hake ‘a e tahí ki he loto fonua pea mo e ‘auhia ‘o e matāfangá.
‘I he fakamatala ‘a e ‘Ofisa Kolo ‘o Navutoká, Lolomana’ia Fanguna na’e ‘ikai ke ‘ilo ‘e he ongo kolo ni pe ‘e anga fēfē ha ngaohi ‘o ha fosoa koe’uhí ko e tafa’aki fakapa’angá.
“Ko ‘ene afaá pe ‘ikai ke lava ha taha ia ‘o mohe, he ‘oku kolosi pe vai ia mei he faha’i ko ‘ení ki he kauhala ‘e taha, pea na’e nofo tailiili pē ‘a e kakai ‘o e ongo koló. Ka ko hono langa ko ‘eni ‘o e fōsoá mau fiemālie ‘aupito ‘ikai lava ha peau ‘o hake mai.”
Ko e fōsoá ‘oku lele ia mei Navutoka ‘o toki ngata mai mei Manuka. ‘Oku fe’unga hono loloá mo e kilomita ‘e 2 pea ko hono ma’olunga ‘oku fe’unga ia mo e mita ‘e 2.3. ‘Oku fakahoko ‘a e ngāue ni ‘e he Petani Quarry.
Ko e taha foki ‘eni ‘a e ngaahi poloseki lalahi ‘oku fakapa’anga ‘e he Pangikē Fakalakalaka ‘a ‘Esiá (ADB) pea na’e kau hono ‘ahia ‘e he Talēkita ‘o e ADB Mr. Syurkani Ishak Kasim ‘a e ngāue ni ‘i he‘ene ‘a’ahi faka’ofisiale mai ki Tongatapu ni ‘i he uike kuo’osí.
Kakato konga lahi ‘o e ngaahi ngāue ‘o e CRSP
‘I he taimi tatau kuo kakato foki ‘a e ngaahi ngāue ‘a e polokalama ni ‘o kau ki ai ‘a e ngaahi hala ki he hola fakavavevave (evacuation road) ‘e fā ‘a ia ko e hala ‘e taha ‘i ‘Eua, Popua, Navutoka pea mo Talafo’ou. ‘I he fakamatala ‘a Halapuá kuo ‘osi kakato kotoa ‘a e ngāue ki he ngaahi hala ko ‘ení.
‘Oku kei lele lelei pē foki mo e polokalama ‘a e Pa’anga Talāsiti ki he Feliuliuaki ‘o e ‘Eá (CCTF) ‘a ia ‘oku talitali ‘a e timi ‘i he tafa’aki ko iá ki hono tānaki mai ‘o e ngaahi tohi kole mei he ngaahi koló.
‘I he tafa’aki ‘o e fakamatala ‘eá, na’e osi fakakakato ‘a e ngāue ki he ongo Niuá ‘i he ta’u kuo ‘osí, ko hono fokotu’u ‘a e station ‘oku ‘iloa ko e Auto Met Weather Station (AWS) ke tokoni ia ki he’enau ‘ū mōtolo (model) ki he fakamatala ‘eá. Ko e station tatau pē ‘oku lolotonga fai hono fokotu’u ‘i Tongatapu ni.
Ko e station ‘e valu ‘i Tongatapu ni, ua ‘i ‘Eua, ‘e ‘i ai mo e station ‘i Ha’apai pea mo Vava’u foki. ‘E fakakakato ‘a e ngāue ki Tongatapú ‘i he uike ni mo e uike kaha’u pea nau toki folau atu ‘a e timi ‘oku nau fakahoko ‘a e ngāué ‘o fokotu’u ‘a e ngaahi station tatau ‘i he ngaahi ‘otu motú.
Ko e ngaahi polokalama sikolasipí, ‘oku kei lele lelei pē ‘a ia ‘e faka’osi ia ki Tīsema ‘o e ta’u ni, pea toki hoko atu mei ai ki he ako mata’itohi ‘oku toe ma’olunga angé.
‘Oku hanganaki atu foki ‘a e polokalama ni ke faka’osi e ngāue ki he falemahaki ‘i Ha’apaí ‘a ia ‘oku fakataumu’a ke kakato ‘a e ngāue ko iá ki Sune ‘o e ta’u ni.
Ko e tokoni ko ia ki hono langa ‘a e ngaahi faleako ‘i he Lautohi Pule’anga Ngele’iá, Lautohi Pule’anga Hala’ovavé, Lavengamālie, Tonga Side School pea mo Kolomotu’a kuo ‘osi kakato kotoa ‘a e ngaahi ngāue ki aí.
NGATA’ANGA
Tuku atu mei he: Potungaue Fakamatala ‘Ea, Ma’u’anga Ivi, Ma’u’anga Fakamatala, ‘Ofisi ki hono Tokangaekina e Fakatamaki Fakaenatula, ‘Atakai, Feliuliuaki ‘Ea mo e Fetu’utaki.