23 ‘o Me, 2017 ‘E fakatahataha mai ‘a e kau ‘ofisa ma’olunga mei he ngaahi fonua ‘e 13 ‘o e ‘otu motu Pasifiki ki Nuku’alofa ‘i he uike ni ke talanoa’i ‘a e ngaahi tali ‘a e polisi mo e talatalaaki ‘o honau ngaahi fonua ki he hia fakakomipiuta ‘o ngaue’aki ‘a e ‘initaneti pea ‘o toe lahi ange, ‘a e fakamo’oni faka’elekitulonika. ‘Oku fakahoko ‘e he ‘Ofisi ‘o e ‘Ateni Seniale ‘o e Pule’anga ‘o Tonga ‘a e Fakataha ‘aki ‘a e tokoni mei he Pule’anga ‘Aositeleia mo e Kosilio ‘o e Poloseki Ngaue Fakamamani Lahi ‘a ‘Iulope ki he Hia Fakakomipiuta ‘o Ngaue’aki ‘a e Komipiuta (GLACY+).
‘I he tu’uta mai ‘a e ‘Initaneti vave, kuo a’usia ‘e he vahefonua ‘o e Pasifiki ‘a e tupu lahi ‘i he ngaahi faingamalie mo e fakalakalaka faka’ekonomika. Neongo ia, ko e felave’i ko eni ‘oku hoko mai ia ‘aki ha totongi. ‘Oku ‘i ai ‘a e faingamalie lahi ange ‘o e kau fakapuli ngaue fakalotokovi ‘i he ‘initaneti ke fakataumu’a mai ki ha kakai ke kakaa’i ‘i he Pasifiki, ‘o hange ko hono fakafou ‘i he ngaahi kaka ‘i he ‘initaneti, ngaue fakapangike kaka mo e kaiha’a ‘o e fakamatala fakataautaha kau atu foki ki ai mo e hu ta’efakalao ki he ngaahi founga fakakomipiuta taautaha pe fakakautaha.
‘Oku ngaue’aki ‘a e ‘Initaneti mo e ngaahi tekinolosia kehe ‘i he ‘aho kotoa ke tokoni ki ha fa’ahinga ‘o e ngaahi hia angamaheni kehe, mei he ngaahi hia fakavaha’apule’anga ‘o hange ko hono hu fakafufu mai ‘o e faito’o konatapu mo e toutai ta’efakalao, ki he ngaahi hia fakalotofonua, kau ki ai ‘a e ‘eke pe kole fakamanamana mo e ngaahi kovi’i. Ko ia ai, ‘oku kamata ke tupulekina ‘a e mahu’inga ‘o e fakamo’oni faka’elekitulonika ‘i he ngaahi fakatotolo mo e ngaahi faka’ilo hia.
‘Oku lahi ‘a e ngaahi fonua ‘o e ‘otu motu Pasiki ‘oku nau fehangahangai mo ha pole ‘oku konga-tolu ‘i he taimi ‘oku fakahoko ai ‘a e ngaue ki he hia fakakomipiuta ‘o ngaue’aki ‘a e ‘initaneti mo e fakamo’oni faka’elekitulonika: (a) fokotu’u ‘o ha fa’unga lao faka’auliliki ‘a ia ‘oku faitatau mo e ngaahi tu’unga fakavaha’apule’anga, (b) fakalakalaka ‘a e langa ‘o e tu’unga ngaue ‘i loto ‘i he sekitoa ki hono fakamaau’i totonu ‘o e ngaahi hia, ke ola lelei ‘a hono fakatotolo’i, faka’ilo pea fakamaau’i ‘a e ngaahi me’a ‘oku fekau’aki mo e fakamo’oni faka’elekitulonika, pea (c) kau ‘i he fengaue’aki fakavaha’apule’anga ‘oku ‘aonga.
‘I he 2015, na’e faka’ilonga’i ai ‘a e hia fakakomipiuta ‘o ngaue’aki ‘a e ‘initaneti ‘e he Netiueka ‘o e Kau ‘Ofisa Lao ‘a e Ngaahi ‘Otu Motu ‘o e Pasifiki (PILON) ‘a ia ‘oku ‘i ai ‘a e kau ‘ofisiale lao ma’olunga ‘e 17 mei he ngaahi fonua ‘otu motu ‘o e Pasifiki, kau ki ai ‘a ‘Aositeleia mo Nu’usila, ko ha taha ‘o e ngaahi ‘elia mahu’inga tefito ki he vahefonua ‘o e Pasifiki. Na’e fokotu’u ‘e he PILON hili ia ha Kulupu Fakahoko Ngaue Hia Fakakomipiuta ‘o Ngaue’aki ‘a e ‘Initaneti, ‘a ia ko hono taumu’a ke fakamalohia ‘a e tali fakavahefonua ki he hia fakakomipiuta ‘o ngaue’aki ‘a e ‘initaneti ‘o fakatefito ‘i he fakalakalaka mo hono fakahoko ‘o e lao lelei taha ke ngaue’aki ‘a ia ‘oku faitatau mo e Kosilio ‘o e Kovesio ‘a ‘Iulope ki he Hia Fakakomipiuta ‘o Ngaue’aki ‘a e ‘Initaneti (‘a ia ‘oku angamaheni ‘iloa ‘aki ‘a e Konivesio Budapest).
Ko e Pule’anga ‘o Tonga ‘a e Sea ‘o e Kulupu Fakahoko Ngaue ki he Hia Fakakomipiuta ‘o Ngaue’aki ‘a e ‘Initaneti ‘a e PILON pea kuo ne hoko ko e fuofua fonua mei he ‘otu motu Pasifiki ke tali ‘a e Konivesio Budapest, ‘i he’ene ma’u ‘a e tokoni mei he Kosilio ‘a ‘Iulope fekau’aki mo e fakafo’ou ‘o e lao mo e langa ‘o e tu’unga ngaue ki hono fakahoko ‘o e lao mo e poupou mei he Potungaue ‘Ateni Seniale ‘a ‘Aositelelia.
Ko e taumu’a ‘o e Fakataha ke ‘oatu ki he ni’ihi ‘oku kau mai ki ai ha mahino ‘oku lahi ange ki he founga ke ma’u mai ‘aki pea ngaue’aki ‘a e fakamo’oni faka’elekitulonika ke fakapapau’i ‘a e fakatotolo mo e faka’ilo ‘e ola lelei ‘o ha fa’ahinga ‘o e ngaahi hia, kau ki ai ‘a e hia fakakomipiuta ‘o ngaue’aki ‘a e ‘initaneti. ‘E fakakau foki ki heni ‘a hono talanoa’i ‘o e fengaue’aki polisi-ki he-polisi fakavaha’apule’anga mo e fengaue’aki tokoni fakalao.
Ko e taumu’a ‘o e Fakataha ko e ‘tali ‘a e Pasifiki ki he hia fakakomipiuta ‘o ngaue’aki ‘a e ‘initaneti: ngaahi me’angaue ‘aonga mo hono ngaue’aki lelei.’ ‘Oku fakataumu’a ‘a e Fakataha ki he kau polisi fakatotolo, kau talatalaaki, mo e kau fa’u lao felave’i ‘i he tekinolosia ‘o e fakamatala mo e ngaahi fetu’utaki (ICT). Ko e ngaahi fonua ‘i he ‘otu motu Pasifiki ‘oku nau 3 kau mai ko Fiji, Cook Islands, Federated States of Micronesia, Kiribati, Nauru, Niue, Papua New Guinea, Marshall Islands, Samoa, Solomon Islands, Tuvalu, Vanuatu mo Tonga, fakataha mo Australia mo New Zealand.
Ko e ni’ihi ‘oku nau tokoni ke fakahoko ‘a e fakataha ‘oku kau ki ai ‘a e kau fakafofonga mei he Potungaue ‘Ateni Seniale ‘a ‘Aositelelia, Polisi Fakafonua ‘a ‘Aositelelia, ‘Ofisi ‘o ‘Aositelelia ki he Talekita ‘a e ‘o e Ngaahi Talatalaaki Hia ‘a e Pule’anga ki he Kominiueli, Polisi ‘a Nu’usila, Polisi ‘a Fisi, Fakamaau’anga ‘o ‘Amelika, INTERPOL, Kosilio ‘a ‘Iulope mo e ‘Ofisi ‘o e ‘Ateni Seniale ‘o e Pule’anga ‘o Tonga.
Na’e me’a ‘a e Tokoni Palemia ‘o e Pule’anga ‘o Tonga, ‘Eiki Siasi Sovaleni ‘i he ouau fakaava ‘o e fakataha ‘o ne pehe ko e faingamalie eni ‘e taha ‘o e vahefonua ‘o e Pasifiki ke fakamahu’inga’i ‘a e mafatukituki ‘oku ‘omi ‘e he hia fakakomipiuta ‘o ngaue’aki ‘a e ‘initaneti ki hono kakai. Na’a ne me’a foki ‘o pehe ko e ngaahi tali ki he hia fakakomipiuta ‘o ngaue’aki ‘a e ‘initaneti ‘oku fiema’u ke fakatefito ‘i he lao ‘oku malohi, fakahoko lelei ‘o e lao mo e va fengaue’aki fakavaha’apule’anga foki ‘oku malohi. Na’a ne toe me’a foki ‘o pehe he’ikai lava ‘e ha fonua ‘e taha ‘o fakahoko ‘iate ia pe, neongo kapau na’a nau loto ki ai pe ‘ikai pea ko e vavasaipa ko ha kau’a fonua kuo pau ketau fehangahangai mo ia neongo pe ‘oku tau sai’ia ai pe ‘ikai.
NGATA’ANGA
Ki ha toe fakamatala pe fakaikiiki, fetu’utaki:
Mr ‘Aminiasi Kefu ‘Ateni Seniale Le’ole’o mo e Talekita ‘o e Ngaahi Talatalaaki Hia ‘a e Pule’anga Fika Telefoni: (676) 25-347 (Direct), (676) 781-5314 Fekisimile: (676) 24-005 ‘Imeili: dpp@crownlaw.gov.to