“ KO E VA-FEKAU’AKI ‘I HONO NGAUE’AKI ‘O E TEKINOLOSIA, ‘OKU NE UESIA ‘A E MO’UI MA’A MO MA’ONI’ONI ‘A E TO’UTUPU”

AKO ‘A E KAU TAKI TO’UTUPU

“ KO E VA-FEKAU’AKI ‘I HONO NGAUE’AKI ‘O E TEKINOLOSIA, ‘OKU NE UESIA ‘A E MO’UI MA’A MO MA’ONI’ONI ‘A E TO’UTUPU”

PUIPUITU’A:

Kuo fakatokanga mai ‘e he Potungaue Mo’ui ‘oku hoko ‘a Tonga ni ko e taha ‘o e ngaahi fonua ‘i he Pasifiki ‘oku ma’olunga taha ai ‘a e ngaahi mahaki pipihi ‘i he fe’auaki. Ko e fakaha eni ‘e Dr. Seini Kupu ‘i he ‘aho tokangaekina ‘o e fokoutua ‘Eitisi ‘i he ‘aho 1 ‘o Tisema, 2015.

‘Oku mahu’inga ai ke fai ha tokanga mavahe ki ai, he ‘oku ha mahino mai heni ‘a e fotunga fo’ou ‘o e Va-Fekau’aki pe ko e Faikaume’a ‘a e To’utupu, ‘oku ‘ikai ke hange ko ia ‘oku tau anga maheni mo ia. Ka ‘oku ‘ikai toe lava ke mapule’i ‘e he kau tauhi fanau he ‘aho ni he ‘oku fakahoko ‘aki pe ia ‘a e Initaneti mo e Tekinolosia. Ko e fakamatala ia mei he Polokalama Ako ki he ngaahi kolo na’e fakahoko ‘i he mahina ko Novema mo Tisema, 2015, ‘i he ngaue Hala’aki ‘e he fanau ‘a e ‘Initaneti mo e Tekinolosia.

“‘Oku nau fai kaume’a pe mo alea ‘i honau ngaahi loki mo honau ngaahi kaume’a pea toki ‘ilo pe kuo hola ia, pe mali, pea ko e kovi taha ko e toki ma’u pe kuo si’i feitama.” Ko e fakamatala ia ‘a e taha ‘o e kau tauhi fanau mei he Vahe Hihifo.

“Na’e te’eki pe keu ‘ilo ha taimi kuo mavahe ai ‘eku tama mei ‘api mo ha tangata, pe ko ha’ane ha’u ko e eva mai ki he ‘eku tama, ngata pe, he’ema toki ‘ilo mei falemahaki kuo feitama, pea toki ma’u ‘a e ngaahi ta kovi ‘i he ‘ene telefoni mo e ngaahi fetohi’aki mo e tokotaha ko eni ‘oku feitama ki ai.” Vahe Kolofo’ou.

Na’e lahi pe mo e ngaahi fakamatala pea ‘oku kei fai pe foki mo e ngaue ke hokohoko atu ‘a e Savea mo e ngaue ki he ngaahi kolo. Ka ‘i he taimi tatau kuo mahu’inga ke fakahoko leva ha tokanga mavahe ki he kau Taki To’utupu mo e fanau To’utupu ‘a e ngaahi Siasi, ke malu’i mo fakataukei leva ‘e tau fanau ki he peau ko eni kuo toka ‘i hotau ki’i fonua ni.

TAUMU’A ‘O E AKO:

• Ke fakataukei ‘a e kau Taki To’utupu ki he Fotunga Fo’ou ‘o e Va-Fekau’aki ‘oku vave mo faingata’a ke mapule’i ‘e he kau Tauhi Fanau mo e kakai ‘o e Siasi.
• Ke ma’u ‘e he kau Taki To’utupu ‘a e ngaahi fakamatala falala’anga (Data) fekau’aki mo e tukunga ‘o e mo’ui anga’uli mo fe’auaki, pehe ki he ola mo e nunu’a ‘o e to’onga mo’ui ko ia ‘i hono ma’u ‘o e ngaahi mahaki pipihi ko eni.
• Ke mahino ki he kau Taki To’utupu ‘a e ngaahi founga ‘oku ngaue’aki ‘e he fanau ‘o e ‘aho ni ‘a e Tekinolosia mo e Initaneti, mo e ngaahi founga ke ta’ofi ‘aki.
• Ke fokotu’utu’u ha ngaahi founga ‘e malava ke hoko atu ‘aki ha ngaue ke fakaha ki he ngaahi kulupu to’utupu ko honau malu’i.

KO E NGAAHI KUPU FENGAUE’AKI ‘O E AKO:

1. Fakataha’anga Fakafonua ‘a e kau Taki Lotu ‘o Tonga
2. Potungaue Ngaahi Ngaue Fakalotofonua – Va’a ki he To’utupu

• Potungaue Mo’ui
• Va’a ki he Ngaahi Mahaki Pipihi
• Va’a Tokangaekina ‘o e ‘Eitisi

1. Potungaue Mo’ui ‘a Mamani
2. Potungaue Fetu’utaki ‘a Tonga – TCC
3. Kautaha Digicel

• Kautaha Fakakaukau’i ‘o e Famili.
• Senita Fakafonua ‘a e Kakai Fefine mo e Fanau.

1. Poate ‘a e kau Puleako ‘o e Ngaahi Ako’anga.
2. Cyber Safety Committee: MEIDECC, Polisi, ‘Ofisi ‘Ateniseniale, MIA/ Takilotu.
   

‘AMANAKI ‘E MA’U MEI HE AKO

• Lava ke fononga fakataha ‘a e kau Taki To’utupu mo e ngaahi akenga ‘o e fakalakalaka mo e liliu ‘oku hake mai ki hotau ki’i fonua ni.
• ‘E ma’u ‘e he kau Taki To’utupu ‘a e ngaahi Fakamatala (Data and Information) ‘o e ngaahi palopalema ‘oku fehangahangai mo e to’utupu ‘o e aho ni.
• Mateuteu ange ‘a e kau Taki To’utupu ke nau fakahoko ha no tokoni’i ‘o ‘enau ngaahi Kulupu To’utupu fekau’aki mo e kaveinga ni.
• ‘E lava ke fokotu’u ha Palani Ngaue mo ha Timi Ngaue Fakalukufua ma’ae Polokalama ni ke nau fakahoko ‘a e Ako Tokoni ma’ae To’utupu ki he ngaahi Siasi mo e ngaahi kolo ‘o ngaue ‘aki ‘a e ngaahi Kupu Fengaue’aki ‘i he Polokalama ni.
  

KO E TOKOLAHI ‘O E KAU FAKAFOFONGA KI HE AKO

 FAKAHOKO FATONGIA TEFITO:

• Faifekau Filifai’esea Lilo.

KAU FAKAHOKO FATONGIA:

• Potungaue Mo’ui
• Seini Kupu (Va’a ki he Ngaahi Mahaki Pipihi)
• Sione Veikoso (Potungaue Fetu’utaki ‘a Tonga – TCC)
• Ronan McGrane (Chief Executive Officer – Kautaha Digicel)
• Kefi Mapili (Kautaha Fakakaukau’i ‘o e Famili).
• Fuiva Kavaliku (Senita Fakafonua ‘a e Kakai Fefine mo e Fanau).
• ‘Elenoa ‘Amanaki (Counselor ‘a e Kolisi Kuini Salote)
• Pastor Penisimani Tonga (Counselor ‘a e Tonga High School)
• Cyber Safety Committee:
• Andrew To’imana (Talekita ‘o e Information – MEIDECC),
• Linda Vakasiuola Motu’apuaka (Potungaue Polisi),