1 ‘Oku loto ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Ateni Seniale ke fakahoko ha tali ki he lipooti ‘i he uepisaiti ongoongo ‘a e Kaniva na’e pulusi ‘i he ‘aho 29 ‘Aokosi 2017, ‘a ia na’e lipooti ai ‘a e ngaahi faka’uhinga na’e fakahoko ‘e Lopeti Senituli ‘i he Facebook, ko e ‘Ofisa Pule Ngaue Malolo ‘a e Pule’anga ma’ae Ngaahi Ngaue Fakalotofonua pea mo e fale’i ‘a e Pule’anga, ‘a ia na’a ne ekinaki ai ki he Pule’anga lolotonga ke fakahoko ‘a e ngaue fakalao ki he tu’utu’uni ‘a ‘Ene ‘Afio ko e Tu’I ke veteki ‘a e Fale Alea. Na’e pehe ‘e
Senituli ‘oku totonu ke tohi kole ‘a e Pule’anga ki he Fakamaau’anga ke ma’u ha tu’utu’uni tohin ta’ofi fekau’aki mo hono veteki ‘a e Fale Alea, pea ke tohi kole foki ki he Fakamaau’anga ke toe vakai’i ‘a e tu’utu’uni ko ia.
2 ‘Oku ‘ikai angamaheni ke kau ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Ateni Seniale ‘i he felafoaki ‘a e kakai fekau’aki mo e lao, tautefito ki he taimi ‘oku fakahoko ai ‘i he mitia sosiale. Neongo ia, ‘i he taimi ‘oku fakahoko ai ha ngaahi fakamatala pehe ‘o makatu’unga i hano faka’uhinga’i hala ‘a e lao, pea ‘oku ne fakatupu ‘a e faingamalie fakatu’utamaki ke takihala’i ‘a e kakai, pea ‘e ala hoko ai ‘a e anga ta’etaau pe manuki’i ‘o e ngaahi sino Fakakonisitutone ‘o e Pule’anga, pea hoko ai ‘a hono tohoaki’i ‘a e fakakaukau ‘a e kakai, tautefito ki he mitia fakavaha’apule’anga, ko e tefito’i fatongia leva ia ‘o e ‘Ateni Seniale ke lea ‘o fakatonutonu ‘a e fehalaaki mo e ma’u hala ‘e ala hoko ai.
3 ‘Oku tui foki ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Ateni Seniale ko e feitu’u totonu ke fakahoko ai ha tu’utu’uni ‘aofangatuku ‘o e ngaahi kehekehe ‘i he faka’uhinga’i ‘o e lao ‘oku totonu ke fakahoko ia ‘i he Fakamaau’anga ka ‘oku ‘ikai ko e fakamaau’anga ‘o e faka’uhinga ‘a e kakai.
4 ‘Oku ‘i ai pe foki ‘a e totonu ‘a Senituli ke fakahoko mo fakaha ‘ene ngaahi faka’uhinga. ‘Oku fakatokanga’i foki ko e faka’uhinga’i eni ‘e ha taha ‘oku ‘ikai ko ha taukei ‘i he mala’e ni, ka ‘oku hoko ia ko ha toe ‘uhinga lahi ange ke toe fiema’u ke tonu mo fakama’uma’u ‘a e faka-‘uhinga fekau’aki mo e ngaahi me’a faka-lao.
5 ‘Oku fiema’u foki ke fakamahino ‘aupito ‘oku ‘ikai ke ta’ofi ‘e he ‘Ofisi ‘o e ‘Ateni Seniale ha taha mei hano ‘ave ‘o ha ‘eke fakalao ki he Fakamaau’anga, ‘o tatau pe ko ha ‘eke faka-lao koia ‘oku malohi pe vaivai ‘a hono makatu’unga.
6 ‘I he vakai ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Ateni Seniale ko ha ‘eke faka-lao ‘e ‘ave ki he Fakamaau’anga fekau’aki mo hono veteki ‘o e Fale Alea ‘e He’ene ‘Afio ko e Tu’i, ‘e tamate’i fakavavevave ia ‘e he Fakamaau’anga, pea koia ai ‘oku totonu ke ‘oua fakahoko ha ‘eke fakalao pehe.
7 Na’e pehe ‘e Senituli ko e tu’utu’uni ‘a ‘Ene ‘Afio ko e Tu’i ke veteki ‘a e Fale Alea ‘i he kupu 38 mo e 77(2) ‘o e Konisitutone ‘e ala vakai’i faka-Fakamaau’anga ia. Na’a ne fakatefito ‘a ‘ene faka’uhinga ‘i he hopo ‘i he Fakamaau’anga Kelekele ‘a Tupou Tongaliuaki Filo’auola Aleamotu’a v Fielakepa, [2015] Tonga LR 556 (Scott LCJ). Na’a ne pehe kuo pau ke ngaue’aki ‘a e totonu Faka-Tu’i taautaha “ ‘o fakatatau ki he tohi mo e laumalie ‘o e konisitutone [sic] mo e ngaahi lao ‘o e fonua”.
8 Ko e ngaahi ‘uhinga eni ‘oku fehalaaki ai ‘a e faka’uhinga ko eni ‘i he lao, pea ‘oku totonu ke ta’ofi ‘a e ma’u hala he taimi ni:
‘Ikai ha kupu ‘i he Konisitutone pe ngaahi lao ‘o Tonga ke poupou ki he faka’uhinga
(1) Na’e ‘ikai ha lave ‘a Senituli ki ha kupu ‘i he Konisitutone pe ngaahi lao ‘o Tonga ke poupou ki he’ene faka’uhinga.
Na’e tu’utu’uni ‘e he Fakamaau’anga Kelekele ‘e ‘ikai lava ke faka’ilo ‘a ‘Ene ‘Afio ko e Tu’i ‘i he Fakamaau’anga ‘i hano ‘eke’i ‘a hono ngaue’aki ‘o e totonu taautaha FakaTu’i
(2) Na’e tu’utu’uni ‘a e hopo Fakamaau’anga Kelekele na’e fakafalala ki ai ‘a Senituli ‘e ‘ikai lava ke fokotu’u ‘a ‘Ene ‘Afio ko e Tu’i ko ha faka’iloa ki he hopo koe’uhi ‘oku ‘ikai ha mafai ‘o e Fakamaau’anga ki he ‘Ene ‘Afio ko e Tu’i. Na’e fakamatala
‘e he Fakamaau’anga Kelekele ‘o pehe ni:
[21] ‘I he’eku vakai, kuo pau ke faka’ilonga’i ‘a e faikehekehe, ‘i he vaha’a ‘o hono ngaue’aki ‘e he ‘Ene ‘Afio ‘o e ngaahi totonu fakatu’i ta’efakangatangata ‘a ia ‘oku ‘iate ia ‘i he malumalu ‘o e Konisitutone, ‘o hange ko e mafai ke tufa ‘a e ngaahi hingoa faka’apa’apa (Kupu 44) mo hono ngaue’aki ‘e ia ‘o tatau pe ‘i he fale’i ‘a ha sino pe taha, ‘o e ngaahi mafai kuo fakamahino pau ‘i he lao takitaha (e.g. Kupu 50A(1) pe Kupu 50B).
[22] ‘I he hopo Tu’ipulotu v Kingdom of Tonga (above) [[1997] Tonga
LR 258] na’e pehe ‘e Hampton CJ ko Tonga, ‘o hange ko ‘Ingilani, ‘oku ‘ata ‘a e Tu’i ‘iate ia pe (tukukehe pe ‘a e Kupu 49) mei he kotoa ‘o e ngaahi ngaue ‘i he lao ‘o tatau pe ko e sivile pe hia:
“’Oku ‘ikai ha ngaahi fakatonutonu e ala fakahoko ki he Tu’i ‘iate ia pe. Ko e Fakamaau’anga ko e fakamaau’anga ‘a e Tu’i pea ‘oku ‘ikai ha mafai ‘o e Fakamaau’anga kiate ia”.
‘I he’eku faka’uhinga neongo ko e tu’utu’uni ‘oku felave’i mo e ngaahi ngaue toe vakai’i Faka-fakamaau’anga ‘i he Fakamaau’anga Lahi ka
‘oku ala ngaue’aki tatau ‘a e tu’unga ko ia ‘i he Fakamaau’anga Kelekele.
Pea ‘i he palakalafi [27] na’e tanaki atu:
[27] Ko e lahi taha ‘o e ngaahi hopo kimu’a felave’i mo hono ‘eke’i ‘o e ngaahi hingoa ma’u tofia ‘e lava ‘o ma’u ‘i he Volume II, Tohi Lao ‘a Tonga. Ko e ni’ihi ‘o e ngahai me’a ko ia ‘e lave ki ai ‘amui ange ‘i he tu’utu’uni ko eni. ‘Oku ‘ikai ha taha ‘o e ngaahi hopo, fakatatau ki he me’a ‘oku ala ‘ilo mei he lipooti, na’e kau ai ‘a e Pule ki ha fa’ahi. ‘I he’eku faka’uhinga ko e ngaahi me’a ‘i he taimi ni ke tu’utu’uni ‘e he Fakamaau’anga ko eni ‘e ala fakahoko kakato mo faka’auliliki ‘o
‘ikai ha toe fiema’u ki ha faka’iloa hono ua pe fa’ahi hono tolu ke kau fakataha.
Ngaue ‘a e Fakamaau’anga Kelekele ki he hopo totonu taautaha Faka-Tu’i ‘oku fakangatangata ‘e he lao: fakanofo ‘o e ni’ihi ‘e hoko ki he ngaahi hingoa mo e ngaahi tofi’a tukufakaholo
(3) Ko e hopo Fakamaau’anga Kelekele na’e felave’i ia mo e ngaahi lao kehe ia mei he ngaahi lao ‘oku ngaue’aki ki hono veteki ‘o e Fale Alea. Na’e pehe ‘ehe Fakamaau’anga Kelekele ‘i he hopo ko eni ko e mafai ke fakanofo ha ni’ihi ‘e hoko ki he ngaahi hingoa mo e ngaahi tofi’a tukufakaholo ko e totongu taautaha Faka-Tu’i, pea ‘e ‘ikai lava ‘a e Fakamaau’anga ke tu’utu’uni kihe ‘Ene ‘Afio ko e Tu’i ke fakahoko ‘a e ngaahi fakanofo ko ia. Neongo ia, ‘e lava ‘a e Fakamaau’anga ke toe vakai’i ‘a hono ngaue’aki ‘o e mafai pau ko eni koe’uhi ko e ngaahi founga ngaue kuo tu’utu’uni ‘e he lao ‘i he kupu 38(1) mo e 40(1) ‘o e Lao Kelekele, moe ngaahi tu’utu’uni ‘o e hokohoko kuo tu’utu’uni ‘e he kupu 111 ‘o e Konisitutone. Na’e fakaha eni
‘e he Fakamaau’anga Kelekele ‘aki ‘ene pehe:
[25] ‘I he’eku faka’uhinga ko e ngaahi mafai mo e ngaahi fatongia kuo foaki ki he Tu’i ‘i he Kupu 40 (1) and 38(1) [‘o e Lao Kelekele] ‘oku taautaha pea ‘oku ‘ikai fakatatau ki he tu’utu’uni ‘a e Fakamaau’anga. ‘Oku ‘ikai ha makatu’unga ki he Tu’i ke kau atu ko ha fa’ahi ‘i hano tukuaki’i kuo maumau’i ‘a e ngaahi kupu ko eni.
[26] Neongo ia ke pehe ‘oku ‘ikai makatu’unga ‘a e ngaahi tu’utu’uni kuo fakahoko ‘e he Tu’i ‘o fakatatau ki he kupu 40(1) [mo e] 38(1) ‘i ha tu’utu’uni ‘oku ‘ikai pehe ‘oku ‘ikai ke ala hopo’i. ‘Oku ‘i he Fakamaau’anga ‘a e totonu pea mo e fatongia ke ‘analaiso ‘a e ngaahi ngaue kuo fakahoko pea, ‘i he taimi ‘oku ne vakai ai kuo mahulu atu ‘a e totonu Faka-Tu’i mei he ngaahi fakangatangata ‘a ia na’e totonu ke ngaue’aki ai ‘e ngofua, ‘i he’ene loto ki ai, ke fakaha ko e me’a ia ‘oku hoko.
Fakapapau’i ‘e he Fakataha Tokoni na’e ngaue ‘a e Fakamaau’anga Kelekele ki he hopo totonu taautaha Faka-Tu’i ‘oku fakangatangata ‘e he lao
(4) Na’e fakapapau’i ‘e he Fakataha Tokoni ‘a e fakangatangata ‘e he lao ‘a e totonu taautaha Faka-Tu’i ke fakanofo ‘a e ni’ihi hoko ki he ngaahi hingoa mo e tofi’a tukufakaholo ‘i he tangi mei he hopo Fakamaau’anga Kelekele ko eni. Na’e fakaha ‘e he Fakataha Tokoni ‘o pehe:
11 Fekau’aki mo e faka’uhinga ‘e fakahoko atu ko e Kupu 104, 111 mo e 112 ‘o e Konisitutone ko e tofolofola ‘a HM King George Tupou I’s ki he fale alea ‘i he 1875 ‘o hange ko e lave ki ai ‘a hotau ni’ihi fakalangilangi kuo fetongi ‘i he hopo Tu’ipulotu v Hon Niukapu (supra) ‘i he 83:
Kuo u fakapapau’i mo’oni ke ‘oua ‘e liliu ‘a e ngaahi hingoa pe fokotu’u ‘a e kau nopele koe’uhi ke pau ke ‘alu fakataha ‘a e hingoa pea ko e hokohoko mei he tamai ki he foha ‘o ta’engata. Ko e Lao ‘o e Hokohoko ‘oku ha ‘i he Konisitutone, pea ko e hokohoko ia kuo
pau ko e felave’i toto pe….Kapau ‘e ‘i ai ha fakakikihi kuo pau ke hopo’i ‘e he kau Fakamaau ‘o e Fakamaau’anga ‘o fakatatau ki hono ngaue’aki ‘o e ngaahi Pule’anga sivilaise. Ko kimoutolu ‘a e Kau Nopele ‘o Tonga ‘a kimoutolu kotoa ‘oku ‘i ai homou ngaahi hingoa ma’utofi’a ‘i he taimi na’e kamata ngaue’aki ai ‘a e Konisitutone: ‘Oku ou fakapapau atu kia kimoutolu ‘a e totonu ‘a kimoutolu mo ho’omou fanau ke ma’u mo tauhi ‘a homou ngaahi hingoa mo e ngaahi tofi’a ‘o ta’engata, ‘o hange ko hono fakaha ‘i he Konisitutone.
12 Na’e mahino ‘a e fakakaukau’i lelei ‘e He’ene ‘Afio [King George Tupou I] ‘a e hokohoko ko ia ki he ngaahi hingoa nopele na’a ne fokotu’u ke fakamalohia ‘a ‘ene pule mo e uouongataha mo e lelei ‘o e Pule’anga ‘a ia ‘e hokohoko mei ai ‘a hono tukufakahoko ‘o fakatatau ki he lao kae ‘ikai ko e finangalo faka-tu’i.
‘Oku ‘ikai fakangatangata ‘e he lao ‘a e totonu taautaha Faka-Tu’i ke veteki ‘a e Fale Alea
(5) Ko e mafai ke veteki ‘a e Fale Alea ‘i he kupu 38 mo e 77(2) ‘o e Konisitutone ko e totonu taautaha Faka-Tu’i pea ‘oku ‘ikai hano “fakangatangata” kuo tu’utu’uni ‘e ha lao, ‘o kehe mei he totonu taautaha Faka-Tu’I ke fakanofo ‘a e ni’ihi hoko ki he ngaahi hingoa mo e tofi’a tukufakaholo. Fakatatau ki ai, ‘oku ‘ikai ha makatu’unga ma’ae Fakamaau’anga ke ‘analaiso pe ko e tu’utu’uni na’e fakahoko ‘e he ‘Ene ‘Afio ko e Tu’i ke veteki ‘a e Fale Alea kuo mahulu atu ‘i ha ngaahi fakangatangata fakalo kuo tu’utu’uni ‘e he lao.
Ko e fakalea ‘o e kupu 38 mo e 77(2) ‘o e Konisitutone ‘oku ne fokotu’u ‘a e makatu’unga ko eni ‘o ‘ikai ha toe veiveiua. ‘Oku tu’utu’uni ‘e he Kupu 38 ‘e ngofua ke veteki ‘e he Tu’i ‘a e Fale Alea “ ‘o hange ‘oku ne finangalo ki ai” mo fekau ke toe fili ha kau fakafofonga kau nopele mo e kakai kenau hu ki Fale Alea.
‘Oku tu’utu’uni foki ‘e he Kupu 77(2) “’e ngofua ki he Tu’i, “ ‘i ha‘ane finangalo”, ke veteki ‘a e Fale Alea ‘i ha taimi pe pea fekau ke fakahoko ha fili fo‘ou”.
9 ‘Oku loto ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Ateni Seniale ke fakapapau’i ‘oku ne tui, ko e tu’utu’uni kuo fakahoko ‘e he ‘Ene ‘Afio ko e Tu’i ke veteki ‘a e Fale Alea ‘i he kupu 38 mo e 77(2) ‘o e Konisitutone, ko hono ngaue’aki ia ‘o ha totonu taautaha Faka-Tu’i ‘a ia ‘oku ‘ikai fakangatangata ‘e he Konisitutone pe ‘e he ngaahi lao ‘o Tonga, pea ko ia ai ‘e ‘ikai lava ke toe vakai’i ‘e he Fakamaau’anga.
———- NGATA’ANGA ‘O E FAKAMATALA TUKUATU ———-
Ki ha toe fakamatala, pe fakama’ala’ala, fetu’utaki mai:
Mr ‘Aminiasi Kefu,
‘Ateni Seniale Le’o mo e Talekita ‘o e Ngaahi Talatalaaki Hia ‘a e Pule’anga,
‘Ofisi ‘o e ‘Ateni Seniale
Ngaahi Fika Telefoni: (676) 24055/24007 (‘Ofisi), (676) 25347 (Laine Fakahangatonu), (676)
7715314 (Telefoni To’oto’o)
Fekisimile: (676) 24005
‘Imeili: dpp@crownlaw.gov.to, aakefu@gmail.com