01 ‘o ‘Akosi, 2017 Ko e tala fakatapu ē kuo ‘osi hono aofaki , pea kuou fiefia mo fakafeta’i ki he ‘Otuá ‘i he’etau a’u mai ki he faka’osi ‘o e ‘a’ahi mo e faka’ali’ali ‘o e ta’u ni , ‘a ia koe faka’ali’ali ngoue ‘a e Vahefonua Tongatapú.
Ko Tongatapu ‘oku lahi taha hono kelekele ki he ngoué, ko hono fakakatoá ko e ‘eka e 66642, ko e 73% ‘a e tokolahi ‘o e kakai he fonuá ‘oku nofo ‘i Tongatapu ni, pea ko e meimei vaeua ‘o e tokolahi ko iá ‘oku nau nofo ‘i Nuku’alofa.
Ko Tongatapú ni ko e hake’anga ‘o e ngaahi ngoue fakaeonopooní mo e ngaahi ngoue mo e ngaahi monumanu fo’ou mei mulí, pea kau ki ai ‘ a e misini palaú, ko e fafanga kelekelé , faito’o fanamalu’i ‘o e ngoué mo e ngāue’aki ‘o e ngaahi vai ‘i lalo fonua ki he fu’ifu’i ngoué.
Ko e kau fa’a ‘o Tongatapú ni ‘oku si’isi’i taha ai ‘a e ngoue faka-Tongá. ‘A e ma’ala tuifió, pea fetongitongi mo fakavaoa, pea ‘oku tӧ pē ngoue ‘oku si’i taha ai ‘a e fakamolé, kae tupu fakapa’anga lahi taha ‘i he maketí.
‘Oku lahilahi tӧ pe ‘a e ngoue fa’ahinga kalasi pē ‘e taha, hangē ko e manioke fisí, koe’uhí ‘oku malohi ‘i he la’ala’aá pea ‘oku kano lelei ‘i ha ta’u ‘e ua pe lahi hake. Ko e fua ‘e tahá ko e Pata Kolosi he ‘oku fua pe mei Sanuali ki Tīsema, pe ko e Kumala Hauai’í ‘a ia ‘oku mālohi ki he mahakí pea pa’anga lelei taha he māketí, pea koe ‘ufi ko ia koe Lose ‘oku faingofua taha hono toó. Ko hono olá ko Tongatapu pē ‘oku si’isi’i taha ai ‘a e fa’ahinga kehekehe ‘a e ngoue tu’ufonuá.
Neongo kuo a’u ‘a e ngoue kava ta’u 3 ko ia ‘a Va’va’u pea mo ‘Eua ‘o fakatautu’u ki he pa’anga ‘e tahakilu tupu ki he ‘eka ka ko e kau ngoue hina ko ia ‘o Tongatapú ‘oku ‘eka ‘e 300 tupu kuo nau ‘osi a’usia ‘a e pa’anga ‘e 1,000,000 tupu te’eki to’o ai ‘a e fakamolé. Ko ia ko e kau fa’a ‘o Tongatapu ni, ‘oku hangē ‘oku nau nofo pe ‘enau tokangá ki he tu’unga fakapa’angá kae ‘ikai fa’a fai ha tokanga ki he maumau ‘o e fonuá, kae’uma’ā hono ‘uli’i ‘o e vai ‘i lalo fonuá pe ko e ngaahi matāafangá, he ko e ngaahi faito’o tāmate vaó ‘oku ngāue’aki ‘e he kau fa’a ‘o Tongatapú ‘oku a’u ki he lita fakakatoa ‘e 30000 tupu he ta’u.
‘Oku mahino pē foki ‘a e fakautuutu ke lahi ange ‘a e afaá moe lahi ‘a e feliuliuaki ‘o e ‘eá mo e mole ‘o e fonuá he faka’au ke ma’olunga ange ‘a e tahí , ka ko e nunu’a ‘o e māfana ange ‘a e ‘eá te ne uesia lahi ‘a e ma’u’anga me’atokoní. Ko e la’ala’ā ko ia ‘i he vaha’a taimi mei he 2014 ki he kamata’anga ‘o e ta’u kuo’osí, ne ‘i ai ‘a e ngaahi ‘aho ai ‘e ni’ihi ne a’u ai e mafana ‘o e ‘ea ‘i Tongatapu ni ki he tikilī selosiasi (degree Celsius) ‘e 34 tupu, kau ai moe mafana ‘o e tahi ki he tikilī ‘e 35 pe lahi ange, ke ne uesia pea mate ai ‘a e feó mo e ngaahi hakaú pea hānge ko ia ‘oku mou ‘iló ka mate ‘a e feó, pea uesia ai ‘a e ngaahi me’amo’ui kotoa ‘i he hakaú pea faai atu ai ki he ika ‘o e moaná. Pea ka a’u ‘a e māfana ‘o e ‘eá ki he tikilī ‘e 37 pe lahi ange, pea tene uesia ai ‘a e foha ‘o e ngoué pea kau atu ki ai ‘a e fua ‘o e niú, meí mo e ngaahi ‘akau tu’ufonua ‘o e fonuá.
Ko hotau tala mei ono’ahó, ketau teu pē ha tali honge ‘a Tongatapu. Ko ia ko e tali honge ‘a Tongatapú ‘e fai ia mei he fakapotopoto taha hono ngāue’aki hotau kelekelé, ngoué, fanga manú, hakaú mo hono ngaahi koloá kae’uma’ā ‘a e me’a mo’ui kotoa pē ‘i he ‘eá.
Ko e ngaahi founga fo’ou ko ’eni ‘o e ngoué ‘i he tokoni mei Siainá, Tailení mo e ngaahi fonua mulí ko hono ngaohi fakataha ‘a e ngoue vesitapoló, ‘akau fuá mo e fanga monumanu mo e ano ika ‘i he ‘api ‘utá pea ma’u fakataha pē mei ‘uta ‘a e me’atokoní mo hono kikí pea fakasi’isi’i ai ‘etau hū mai ‘a e ngaahi moá mei muli. ‘Ikai ke ngata aí ‘oku fakalelei kelekele ‘a hono ngāue’aki ‘a e fafanga mei he ngaahi ‘ā ‘o e fanga monumanú ki hono tō mo hono ngāue’aki ‘o e ngoue vesitapoló mo e ‘akau fuá.
‘Oku ‘i ai ‘a e fakamālō ki he ngāue kotoa kuo fakahoko ‘e he Minisitaá mo ‘ene Potungāué ‘i he poupou ki he kau ngoué mo e toutaí pea ke lava ke fakahoko ‘a e ‘a’ahi ki he faka’ali’ali ‘a e ngāué ki he Vahefonua takitaha ‘i he ta’u ní. ‘Oku ‘oatu ‘eku talamonū ki he Vahefonua Tongatapú ki he kātoanga faka’alia’ali ‘o e ‘ahó mo e faka’amu ke tau toe matu’aki tokanga telia ‘a e fonuá mo e malu ‘etau ma’u’anga me’atokoní. ‘Ofa Atu.
‘Ata mei he ‘aho Tokonaki 29 ‘o Siulai;
NGATA’ANGA
Tuku atu mei he: Potungāue Fakamatala ‘Ea, Ma’u’anga Ivi, Ma’u’anga Fakamatala, Fakatamaki Fakaenatula, ‘Atakai, Feliuliuaki ‘o e ‘Ea mo e Fetu’utaki.
