16 Sepitema, 2016 ‘Oku fakahoko ‘i he ‘ahó ni ‘a e fuofua ako mo e ngaahi kautaha, ngaahi pisinisi taautaha mo e ngaahi kupu fekau’aki ‘i Tonga ní ha founga ke ne ta’ofi pe ko ha me’a ke ne fetongi’aki ‘a hono hu mai ‘a e ngaahi naunau ‘oku ‘i ai e ngaahi kasa kona ko e HCFC (Hydro-chloro-flouro-carbon) , ‘oku ne uesia e la’i fala malu’i hotau ‘atakaí pe ko e Ozone Layer ‘i he loki konifelenisi ‘o Pasiliká.
‘I he lea fakaava ‘e he CEO ‘o e Potungaue MEIDECC, Paula Ma’u ‘a ia ‘oku nau fakahoko ‘a e polokalamá ni ko e palopalema lahi eni ‘oku hoko ki hotau ‘atakaí ‘o kapui ai ‘a māmani katoa pea ‘oku ne fakatupunga ai e ngaahi feliuliuaki kehekehe ‘i he ‘eá tupu ia mei he ngaahi uesia kovi ‘e he ngaahi kasa kona ko ia ‘a e la’i fala malu’i hotau ‘atakaí.
“’Oku hoko hono tukuange atu e kasa kona ko eni ki he ‘ea ke monuka ai ‘a e la’i fala malu’i hotau ‘atakaí ‘o ne fakatupunga e ngaahi fakatamaki kehekehe kau ki ai e ngaahi matangi hokohoko ko ia kuó ne ‘ahia ‘a Tonga he ngaahi ‘ahó ni.”
‘I he fakamatala ‘a e Paulá ‘oku ‘ikai ngata pe ‘e hono uesia ‘e he HCFC ‘a e ‘atakaí ka ‘oku toe fakatupunga foki ‘a e toe mafana ange ‘a e mamani (global warming) pea mo e tupu ‘a e tahi (sea level rising).
Na’e fakaha foki ‘e Paula ‘a e mahu’inga ke tokanga’i e ‘atakai koe’uhi ke siofaki ‘a e to’utangata ‘i he kaha’u.
“‘A ia ‘e toe lahiange ai e faingamalie ki he ngaahi matangi pea hikihiki to mo hono mālohí. Ko ia ai, ko ‘etau ngaue ‘i he ‘aho ní ke ma’u he’etau fanau mo honau kaha’ú ha ‘atakai ‘oku toe leleiange ‘o hangē ko ia ‘oku tau kei lave ai ‘i he ngaahi ‘ahó ni kae’oua ‘e hoko ‘etau ngaahi ngaue ‘oku fakahoko ‘i he lolotonga ni ke ne uesia ai hotau ‘atakai mo honau kaha’ú.”
Na’e fakaha ‘e Pipat Poopeerasupong mei he Kautaha Fakamamani Lahi ‘oku nau tokangaekina ‘a e ‘Atakai (UNEP) ‘a ia ‘oku ne tataki ‘a e ako ni ‘oku hoko ‘a e ako ni ko ha savea ke vahevahe ai ‘e he kau ako ‘enau ngaahi a’usia mo ha founga ‘e malava ke ta’ota’ofi ai ‘a hono ngaue’aki e ngaahi naunau ‘oku ‘i ai e kasa kona HCFC. Pea ‘e malava ke fai ha alea mo e kau akó pe ko e ha ha ngaahi kasa ‘e malava ke fakasi’isi’i ai e palopalema ko ení.
Na’e ma’u faingamalie ‘a e Pule’anga Tonga ‘i ha tokoni fakapa’anga mei he Multilateral Fund ‘a e Montreal Protocol ke fakahoko’aki ‘a e savea fakafonua ki hono ngaue’aki ‘a e ngaahi naunau ‘oku nau uesia ‘a e ozone pea ke malava ke fa’u mei ai ha lipooti. ‘Oku faka’amu e kakato ‘a e ngaue ki he savea ni ‘i Tisema ‘o e ta’u ni pea fakahu atu ‘a e lipooti ko ia ki he Multilateral Fund Support.
Ko e ngaahi uesia kehe ‘e malava ke hoko ‘i he keina ko ia ‘a e la’i fala malu’i hotau ‘atakaí ‘oku malava ai ke ne fakatupunga e kanisa kilí, uesia ‘a e matá, uesia e ngaahi sotia malu’i hotau sinó pehē ki ha uesia mo e ngaahi me’a mo’ui ‘o ‘osení.
‘Oku ‘amanaki foki ke fakahoko ‘apongipongi ‘a hono fakamanatua fakamamani lahi ‘a hono tokangaekina ‘a e la’i fala malu’i hotau ‘atakaí pe ko e International Day of Ozone ‘a ia kuo fokotu’utu’u ai ‘e he MEIDECC ha polokalama makehe ki ai.
NGATA’ANGA
Tukuatu mei he: Potungaue Fakamatala ‘Ea, Ma’u’anga Ivi, Ma’u’anga Fakamatala, Tokangaekina Fakatamaki Fakaenatula, ‘Atakai, Feliuliuaki ‘a e ‘Ea mo e Fetu’utaki