14 Sepitema 2016 Na’e fakaava ‘i he pongipongi ‘aneafi ‘e he Pule Lahi ‘o e Potungaue MEIDECC, Paula Pouvalu Ma’u ha ako ‘aho ‘e ua ki hono Tokangaekina ‘o e ngaahi kasa kona ‘oku malava ke ne uesia e la’i fala malu’i hotau ‘atakaí (ozone layer) pe ko e Hydro-chloro-flouro-carbon (HCFC) Phase-Out Management Plan (HPMP) ‘a ia ‘oku fakahoko ‘e he MEIDECC ki he kau ‘ofisa ngaue kasitomu mo kinautolu ‘oku fakamafai’i ke nau sivi ‘a hono hu mai ‘o e ngaahi koloá ni.
Na’e fakaha ai ‘e Paula Ma’u e mahu’inga ‘a e fatongia ‘o e kau ‘ofisa kasitomú ki hono ta’ota’ofi ‘a hono ngaue’aki pe hu mai ‘a e ngaahi naunau ‘oku nau uesia ‘a e ozone pe Ozone Depleting Substances ‘o kau ki ai mo hono tutu ‘o e loló ‘a ia ‘oku ne keina māmālie hotau ‘atākaí.
“Kuo fakamo’oni’i fakamāmani lahi ‘oku monuka ‘a e la’i fala malu’i ko ia hotau ‘atakaí ‘i he ngaahi ngaue ‘oku tau fakahoko pea kuo ne faka’atā ai ‘a e ivi kona mei he la’aá (ultraviolet light) ke ne ha’u hangatonu ‘o fakatupunga ‘a e ngaahi mahaki hangē ko e kanisā kilí, feliuliuaki ‘a e ‘eá, mafana ange e ‘ea ‘o māmaní pea mo e tupu ‘a e tahí (sea level rise). Ko e ngaahi palopalema eni ‘oku fakatupunga ia ‘e he kasa HCFC pea ‘oku totonu ke fakasi’isi’i ‘etau ngaue’aki e ngaahi naunau ‘oku ma’u aí pea ko e ‘uhinga ia ‘a hono fakahoko ‘a e akó ni ki he kau ‘ofisa kasitomú he ko kinautolu ‘oku nau ngāue ki hono hu mai pe hu atu ‘o e ODS kae tautautefito ki he HCFC.”
Na’a ne lave ai ki he kaunga ‘a Tonga ki he tu’utu’uni fakamamani lahi ko ia ko e Montreal Protocol ki hono tau’i e ngaahi palopalema ‘oku ne uesia ‘a e ‘atakaí ‘o kau ki ai ‘a e monuka ‘a e Ozone.
“’I he konga 4B ‘o e tu’utu’uni Montreal Protocol ‘oku ne fakamahino ai ki hono kau memipá ‘o kau ai ‘a Tonga ni ke fokotu’u ha founga laiseni ki hono hu mai, hu atu, toe ngaue’aki pea mo hono pule’i ‘o e ngaahi naunaú ni.”
“I he fengaue’aki lelei ‘a e Potungaue Leipa, Potungaue Kasitomu pea mo e MEIDECC kuo malava ke a’usia ai ‘e Tonga ‘a e tu’unga ma’olunga ki hono fakamafai’i ‘a hono laisení ‘i he lao ki hono malu’i ‘o e Ozone pe Ozone Layer Protection Act 2010.
Na’e toe fakaha ai ‘e Paula ko e fatongia foki eni ‘o e tokotaha kotoa pē ke fakasi’isi’i ‘a hono ngaue’aki e ngaahi naunau ODS pea mo e kasa kona HCFC ke tau malu’i’aki kitautolu fakafo’ituitui, ‘a māmani pea mo e kaha’u ‘o Tongá.
‘I he 2011 na’e malava ai ke fakahoko ‘e he ngaahi potungāue ko ení ha ako fekau’aki mo e me’a ni ‘i he malumalu ‘o e HPMP. Na’e malava ai foki ke ako’i ha kau ‘ofisa ‘e toko valungofulu ki hono sivi mo malu’i ‘a hono hu mai e ngaahi koloa fakatu’utamakí ni ki hotau fonuá.
‘Oku ‘ikai ke ngata foki ‘a hono pule’i ‘e he Pule’anga ‘a hono hu mai ‘a e ngaahi kasa kona ko ia ko e HCFC ka ‘oku nau toe pule’i mo hono hu mai ‘a e ngaahi naunau ‘oku ngaohi pea ‘i ai ‘a e HCFC ‘a ia na’e kamata ia ‘i Sanuali ‘o e ta’uní.
‘Oku hoko foki ‘a e akó ni ko ha tokoni ki he kau ‘ofisa kasitomú mo kinautolu ‘oku fakamafai’í, ke nau ma’u mo ‘ilo e ngaahi tu’utu’uni mo e lao fakamuimuí, ngaahi ‘isiu ‘oku ‘ohake pea mo hono ngaahi me’a ke malava ai ke nau fakahoko lelei ‘enau ngaue ki hono ngaue’aki ‘a e ODS tautautefito ki hono tauhi mo hono ‘ave holó.
Na’e pehē foki ‘e he ‘Ofisa mei he UNEP (United Nation Environment Programed), Pipat Pooperasupong ‘oku ne tataki ‘a e akó ‘oku malava ke ‘omai ‘e he ako ko ení ha faingamalie ki he kau akó ke nau vahevahe e ngaahi pole, ngaahi a’usia mo ha founga ke nau laka ai kimu’a ki hono tau’i ‘a hono laiseni mo fakangofua ‘a e ngaahi naunau ko ia ‘oku ne keina hotau ‘atākaí.
Ko e ngaahi kasa kona ko ia ‘o e HCFC ‘oku ma’u lahi ia ‘i he ngaahi naunau ‘aisi pe naunau fakamokomoko (air conditioning) ‘i Tonga ni.
Ngata’anga
Tukuatu mei he Potungaue Fakamatala ‘Ea, Ma’u’anga Ivi, Ma’u’anga Fakamatala, Tokangaekina Fakatamaki Fakaenatula, ‘Atakai, Feliuliuaki ‘a e ‘Ea mo e Fetu’utaki