28 Siulai 2016 ‘Oku fakatahataha mai ki he Senita Fa’onelua ‘i he uike ni ‘a e kau neesi pule, toketa mo e kau ngaue ki he ngaahi Senitā kitu’a ‘a e Potungaue Mo’uí ke siofi e ngaahi fakahoko fatongia kuo lava mei he tafa’aki tokangaekina e mo’ui lelei ‘a e kakai ‘o e fonua kae tautefito ki he ngaahi fa’ee toutama (Reproductive Health).
Ko e fakataha ni ‘oku kau kotoa ki ai ‘a e ngaahi senita ‘i Tongatapú ni pea mo e ngaahi ‘otu motú.
‘I he fakamatala ‘a e Neesi Pule ‘o e Va’a Kitu’a ‘a e kau Neesi, Afu Tei ko e taumu’a ‘o e fakatahá ni ke nau sio ki he ngaahi ngāue kuo nau fakahoko mei he ta’u kuo’osí pea siofi e ngaahi ‘ēlia ‘oku fiema’u ke fakalelei’i ai ‘enau fakahoko fatongiá ke tupulaki mo fakalakalaka ai ‘enau ngāué.
“Te mau siofi e ngaahi fakamatala kotoa kuo tānaki maí pea to’o mei ai e ngaahi me’a mahu’inga ke ne tataki kimautolu ki he kaha’ú, ‘ikai ko ia pe ka ‘oku malava ke mau siofi ai e ngaahi liliu kehekehe. Kaekehe ‘i he fakahoa ‘a Tonga ni pea mo e ngaahi fonua ‘o e Pasifikí ‘i he me’afua ki he Potungaue Mou’í ‘oku ou pehē ‘oku kau ‘a Tongá ni ‘i he lelei.”
Na’a ne fakahā foki ‘oku malava ke toe ‘ilo’i ai heni mo e ngaahi fakafe’atungia pe palopalema ‘oku hoko ‘i he’enau fakahoko fatongia pea ‘ohake ai mo ha ngaahi me’a ke ne tau’i’aki e ngaahi palopalema ko iá.
“A ia ko e taha e ngaahi vaivai’anga ko e ‘ikai ke a’umai ‘a e fa’ee feitama ‘o sivi feitama ‘i he ‘uluaki uike pe ‘o ‘ene feitama he ‘oku fu’u mahu’inga ke ha’u ‘a e fa’ee ‘o sivi feitama ‘i he kamata pe ‘o ‘ene feitama, he ko hono mo’oni, kapau leva ‘oku ‘i ai ha ngaahi paloplama he lolotonga ‘o ‘ene feitama, ‘e malava leva ke mau fakahoko ki ai ha ngaue.”
“Ko e taimi ‘oku nau toki o mai nautolu ‘o sivi kuo ofi e taimi ki he fa’elé ‘e tuai leva ia ke fai ha ngaue kiai, ka ‘oku fiema’u ke fai ha tokanga makehe kia kinautolu. Ko e toki ha’u kuo ofi e taimi fa’ele ‘e toe faingata’a leva ke fai ha’amau ngaue ki ai pea iku ai ke hoko e ngaahi palopalema ‘i hono fanau’i mai ‘o e pepeé.”
“’Oku kau ki ai mo e fiema’u ke malava ‘e he ngaahi fa’eé ‘o ta’ota’ofi e hokohoko ko ia ‘o e ma’u fanaú ‘a ia ‘oku ‘osi ‘i ai pea mo e ngaahi founga ki ai he ‘oku malava ke ne uesia ‘a e mo’ui ‘a e fa’ee pea mo ‘ene tamá. Pea kapau leva ‘oku nau fakakaukau kuo fe’unga ‘a ‘enau ma’u fanaú pea ‘oku mahu’inga ‘aupito ke fai ha sio ki ai ka ko e me’a ‘ata’ataa pe ia ‘a e fa’eé.”
Na’á ne fakamālō aipē ki he kakai ‘o e fonua kae tautautefito ki he ngaahi fa’eé ‘i he ngaahi fengāue’aki ‘o malava ke fakahoko ai honau fatongiá pea ne tapou ki he ngaahi tamai koe’uhī ko e mahu’inga ‘a kinautolu ‘oku nau faitu’utu’uni ki he fāmilí ke nau fepoupouaki ‘i he ngaahi ngaue ‘oku fakahokó he ‘oku ‘ikai ko e ma’u fanaú ko ha fatongia pe ‘o e fa’ee, ka ko e fatongia ‘o e tamai mo e fa’ee fakatou’osi.
‘I ha fakamata ‘a Dr. Pulane Tlebere mei he Va’a ‘o e UN Population Fund ‘i Fisí ‘a ia ‘oku ne kau mai ko e poupou ki he fakatahá ni, ko e taha eni ha fakataha mahu’inga tautautefito ki he ngaahi ola ko ia ‘oku lipooti mei he ngaahi senita mo’ui kehekehe ‘i he komiunitií.
“Oku ou fiefia ‘aupito ki he fakahoko ‘o e ngāue ni he ‘oku mahu’inga ‘i he taimi kotoa pe. Pea koe fakatahataha mai ‘a e kau ngaue ni ‘o vahevahe ‘enau ngaahi a’usia pea malava ke nau feako’aki ‘iate kinautolu ‘a ia ‘oku ou mahu’inga’ia ai ‘i he’eku vakai ‘oku kei mālohi ‘i Tongá ni. ‘Oku ou fiefia foki ‘i he malava ke nau fakatahataha’i mai e ngaahi fakamatala ko eni, ‘i hono tanaki mai pea mo lipooti mai pehē ki he tu’unga lelei ‘oku ‘i ai e ngaahi fakamatalá ni he ‘oku malava ke tau ako mei ai.”
Na’e kau foki mo e ngaahi me’a kehe pe ‘i he mahu’inga’ia ai ‘a Dr. Pulane ‘i he ngaahi fakamatala kuo tukumai ‘i he fakataha ni pea ne pehē ko ha ngaahi founga eni te ne foki mo ia ‘o ako mei ai, ‘a e malava ke fakamā’opo’opo mai ‘e he neesi kotoa pē ‘a hono vāhenga pea ‘i ai mo e faka’ilonga ‘oku malava e ‘a’ahi ki he ngaahi fa’ee kotoa ke ‘ilo ‘a e tu’unga ‘oku nau ‘i aí pea ko ha mea ia na’a ne pehē ‘oku hoko ia ke ako mei ai e ngaahi fonua kehe ko ia ‘o e Pasifikí ‘oku nau kei fe’ao mo e ngaahi palopalemá ni.
Mei he ngaahi fakamatala mei he fakataha na’e fakaha ai ‘a e ngaahi matavaivai ‘i he ngaahi senitaá ‘o kau ki ai ‘a e tokosi’i ‘a e kau ngāué, si’isi’i e ngaahi me’angaue pehē ki he me’alele ke fefononga’akí holo ai e kau neesí ‘o fakahoko ‘a ‘enau ngaahi ‘a’ahi ki he ngaahi fa’ee mo e fānaú.
‘E faka’osi ‘a e fakataha ni ‘i he Falaité pea ‘e tanaki kotoa ai e ngaahi ola kotoa kuo ma’ú ‘o fakahoko ai ‘a hono fakalelei’i e ngaahi fakahoko fatongia ki he tafa’akí ni.
NGata’anga
Tukuatu mei he: Potungaue Fakamatala ‘Ea, Ma’u’anga Ivi, Ma’u’anga Fakamatala, Tokangaekina Fakatamaki Fakaenatula, ‘Atakai, Feliuliuaki ‘a e ‘Ea pea mo e Fetu’utaki