08 ‘Okatopa, 2019 Na’e tanupou ‘e he ‘Eiki Palēmia ‘o Tongá Hon. Dr. Pōhiva Tu’i’onetoa ‘a hono faka’ilonga’i e kamata ‘a e langa ki he ngaahi ‘apiako na’e uesia ‘e he Saikolone Gita ‘i he efiafi ‘o e ‘aho ni ‘i he ‘Apiako Lautohi ‘o Navutoká.
‘I he’ene me’á, ko ‘ene fuofua fakahoko fatongia ‘eni ko e Palēmia ‘o Tonga hili hono toki fakanofo ia ‘e he ‘Ene ‘Afió ‘i he Palasi Fakatu’í ‘i Nuku’alofa ko e Palēmia Hoko ‘o Tonga. Pea ko ‘ene fuofua polokalama ko ‘ení ‘oku ne ‘omi ‘a e fekau mahu’inga ke ako’i ‘a e hako tupu ‘o e fonuá.
‘Oku tataki ‘a e polokalama tokoni ko ‘ení ‘e he Poloseki ‘a e Pasifikí ke mateuteu ange ki ha fakatamaki ‘e hoko (PREP) ‘a ia ‘oku fakamalumalu ‘i he Potungaue MEIDECC. ‘Oku fakapa’anga ia ‘e he Pangikē ‘a Māmaní (World Bank). ‘Oku fe’unga moe pa’anga ‘e 17.31 miliona ‘Amelika ‘a hono fakahoko ‘a e ngāué. ‘Oku ‘i loto ‘i he 17.31 USD miliona ko eni ‘a e pa’anga ‘e 3 miliona ko e tokoni mei he Pule’anga ‘Aositeleliá.
Na’e fakahā ‘e Hon. Tu’i’onetoa ko e ngāue ‘oku kamata’i ‘i he ‘aho ni ‘e fakakakato ia ki he tu’unga fefeka, kene lava ‘o matu’uekina ha toe saikolone ‘e a’u ki he mālohi ko e kalasi ‘e 5.
Na’a ne fakamālō foki ki he Pangikē ‘a Māmaní, Pule’anga ‘Aositeleliá ‘i he’enau ongona ‘a e fakatangi na’e fakahokó.
“Tau fiefia pe he ne ongona mei he Pangike ‘a Mamani, mo e Pule’anga ‘Aositelelia ‘a e fakatangi mei he Pule’anga Tonga ki ha tokoni, ki hono toe langa ‘o e ngaahi ako’anga na’e maumau lahi mei he Saikolone ko Gita. Tau fakatauange ke faka’alo mālie mai e ngaue ni, ke lava lelei ‘o hangē ko ‘etau ‘amanakí, pea ke tangane mai ‘a langi ki he ngāue ‘oku tau fakahokó.”
Fakatatau ki he Pule Lahi ‘o e Potungaue MEIDECC Paula Ma’u, ko e langá kuopau ke toe lelei ange mo malohi ange ke ne matu’uaki e ngaahi houhou ‘o natulá mo e maumau ‘a e ngaahi fakatamaki fakaenatulá ‘o fakatatau pē ki he ngaahi tu’utu’uni fakamamani lahi ki he langa afá.
“’Oku tau tui kotoa pē ko e langá ‘e tu’uloa ka ko e me’a tēpū ke ‘aonga ki he hako tupu ‘o e fonuá, ko e pouaki ai pē ki he lotú mo e akó, mo hono ‘unuaki ‘o ‘eni fonua. Pea hangē ko hotau talá ko ha fu’u telie ko e ‘amanaki’anga ‘o Tonga.”
Na’e fakamalo’ia foki ‘e he Minisitā Akó Hon. Penisimani Fifita ‘a e ngaahi ngāue kuo lava ‘e he Pule’anga Tongá, Potungaue Akó, Potungaue MEIDECC mo e Potungāue Pa’angá ke a’usia ‘a e kamata’anga ‘o hono fakahoko ‘a e ngaue ni. Na’a ne fakamālō foki ki he Pangikē ‘a Māmaní ‘i he tokoni kuo nau fakahokó ‘i hono fakapa’anga ‘a e ngāue ni.
Taimi tatau na’e fakahā ‘e he ‘Ōfisa Mā’olunga mei he ‘Ōfisi ‘o e Pangikē ‘a Māmani ‘i Nuku’alofá, Natalia Lātū, ‘oku fiefia ‘a e Pangikē ‘a Māmaní ke fengāue’aki vaofi mo e Pule’anga Tongá ki hono ngāue’i ‘a e ngaahi taumu’a mahu’inga ‘a e pule’angá ‘i he tafa’aki ‘o e akó mo e fānaú.
Fakatatau ki he Tokoni Talēkita mei he Potungāue Akó ‘Isikeli Oko, ko e loki ako ‘e ua na’e tanupoú ‘i he ‘aho ni, pea ko e lokiaki fakakātoa ‘e fitu ‘oku ‘amanaki ke langa ‘i he ‘Apiako Lautohi ‘o Navutoká.
Ko e ngaahi ‘apiako fakakatoa ‘e 30 ‘oku kau ki he poloseki ko ‘ení ‘o kau ai ‘a e Lautohi Pule’anga ‘e ua mei Vava’u.
Na’e fakahā foki ‘e he ‘Ōfisa Pule ‘a e PREP-Tonga Maliu Takai, ko e polokalama langa ko ‘eni ki he ngaahi akó, ‘oku vahevahe ia ki he kulupu ‘e tolu. Ko e kulupu ‘uluakí, ‘oku kau ki ai ‘a e ako ‘e tolu ‘oku fu’u vivili ‘aupito e fiema’u lokiako aí. ‘A ia ‘oku kau ki ai ‘a e GPS Vaini, GPS Fasi, mo e GPS Navutoka. Ko e kulupu hono uá ‘oku ki ai ‘a e ako ‘e fitu, ‘a ia ko e Kolisi ‘Apifo’oú, Lautohi ‘a Piula, GPS Ha’amonga, GPS Kahoua, GPS ‘Ohonua, GPS Taoa mo e GPS Feletoa. Ko e kulupu hono tolú, ‘oku kau ki ai ‘a e ako ‘e 22 pea ‘oku kau fakataha ki ai ‘a e langa fo’ou mo e ngaahi monomono lalahi.
Ko e polokalama langa ko ‘eni ki he ngaahi ako na’e uesiá, ‘oku mahina ‘e ono ki hono tisaini pea māhina ‘e 12 ki he langá, ‘o kamata mei Ma’asi 2019, pea ke ‘osi ki ‘Aokosi 2020.
NGATA’ANGA
Tuku atu mei he: Potungāue Fakamatala ‘Ea, Ma’u’anga Ivi, Ma’u’anga Fakamatala, Tokangaekina Fakatamaki Fakaenatula, ‘Atakai, Feliuliuaki ‘o e ‘Ea mo e Fetu’utaki.