14 ‘o Fepueli, 2018 Na’e fakahoko ‘i he efiafi ‘o e ‘ahó ni ‘a e fuofua fakataha ‘a e Kōmiti Fakafonua ki hono tokangaekina ‘a e Ngaahi Fakatamaki Fakaenatulá, mo e kau faiongongó. Ko e polokalama ‘eni ne tuku atu ai ki he kakai ‘o e fonuá ‘a e ngaahi fakamatala fakamuimui ki he tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e fonuá, hili ‘a e maumau lahi na’e fakahoko ‘e he matangi fakatalopiki ko Gita.
‘I he me’a ‘a e sea ‘o e kōmití ka ko e ‘Eiki Minisitā ‘a e Potungāue MEIDECC Hon. Poasi Tei, na’á ne fakamālo’ia ‘a e ngāue fakataha kuo fakahoko ‘e he kakai ‘o e fonuá, kimu’a pea hoko ‘a e fakatamaki fakaenatulá, lolotonga ‘a e afā pea pehē ki he hili ‘a e afā.
Na’e fakahā ‘e Hon Tei ko e fakamatala ko ení ne ma’u ia hili ‘a e savea na’e fakahoko ki he ngaahi maumau ‘i he ngaahi koló.
Na’e lipooti mai ‘a e mālōlō ‘a e tokotaha, ‘a ia ko e pekiá ko ‘ení ‘o fakatatau ki he ‘Eiki Minisitā, na’e ‘ikai ko e ‘uhinga ko e lavelavea mei he afaá, ka ‘oku ‘i ai ‘a e tui ko e mālōlō ‘a e tokotaha ni ko e uesia he fu’u lahi ‘a e hoha’a ki he matangí.
Na’e fe’unga mo e kakai ‘e toko 4,500 na’e hola ki he ngaahi fale hūfangá ‘a ia ko e fale hūfanga ‘e 108 ‘i Tongatapú ni. Ko e ngaahi ‘api na’e maumau kakató ko e ‘api ‘e 119. Ko e ngaahi ‘api na’e maumau pē ‘a e konga, ko e ‘api ‘e 1,131. ‘I he fakamatala ‘a Hon Tei ko e ngaahi fika ko ‘ení ‘e toe ‘alu ke lahi ange he taimi ‘e toe mā’opo’opo mai ai ‘a e ngaahi saveá hono fakahoko ‘o kau ai ‘a ‘Eua mo e konga ‘o Ha’apai na’e maumaú.
Tupu mei he fiema’u vivili ‘a e Falemahaki Vaiolá ‘a e ‘uhilá, na’e ngāue atu ai pē ‘a e Kautaha ‘Uhilá ki ai pea malava ke ngāue ‘a e ‘uhila ‘i falemahakí pea lele lelei foki mo e ma’u’anga vaí. Na’e ‘i ai foki mo e maumau na’e hoko ki he mīsini generator ‘a e Poate Vaí ‘o tupu mei ai ‘a e mate ‘a e ngaahi mau’anga vaí. Ka ‘oku ‘osi fakahoko e ngāue ki ai ‘o kamata ke lele lelei ‘a e ngaahi ma’u’anga ‘i Nuku’alofá ni ka ‘oku kei hoko atu e ngāué ki he ngaahi koló.
Na’e tau mai ki Tongatapú ni ‘a e ongo vakapuna ‘e ua ‘a ia ko e ongo vakapuna uta ‘eni mei Nu’usila mo ‘Aositelēlia. Ko e vakapuna ko ‘ení na’e ‘omai ai ‘a e ngaahi koloa tokoni ‘o kau ai ‘a e ngaahi tapoleni, ko e family hygiene kit pea mo e ngaahi naunau ngaahi kai. Na’e toe tu’uta mai foki mo e vakapuna ‘e taha mei Nu’usila ‘aneafi ‘o fakataumu’a ke to’o ha ngaahi lai’ata ‘i ‘Eua mo Tongatapú ni he ngaahi maumau ko ia na’e hokó. Fakatatau ki he fakamatala ‘a e ‘Eiki Minisitā ko e ‘ahó ni ‘oku ‘amanaki ke toe tu’uta mai mo ha vakapuna ‘e taha mei ‘Aositelelia he tokoni tatau pē.
Taimi tatau, ‘oku kei tu’u pē mo e ngaahi fonua hangē ko Siaina mo Siapani mo e ngaahi kautaha fakamāmāni lahi hangē ko e Pangikē ‘a Mamaní mo e Pangikē Fakalakalaka ‘a ‘Esiá ke fakahoko ha ngaahi tokoni. Na’e fakamālo’ia ai pē ‘e he ‘Eiki Minisitā ‘a e tokoni fakavavevave na’e fakahoko ‘e he ongo fonua kaungā’api, ‘a Nu’usila mo ‘Aositelēlia.
‘Oku lolotonga ngāue atu ‘a e kau ngāué mo e ngaahi kupu fekau’akí ki hono fokotu’utu’u ‘a tufa e tokoní ‘o kamata he efiafí ni ke fai mo a’u ki he kakai ‘oku fiema’u vivili he fonuá neongo na’e kamata mai ‘a e tufa ‘a e kolosi kulá ‘aneafi. Ko e tufa tokoni ko ení ‘oku ‘i he malumalu pē ia ‘a e ‘Ofisi ki hono Tokangaekina ‘a e Fakatamaki Fakaenatulá (NEMO).
‘I he fakamatala ‘a e ‘Ofisa Pule Ngāue ‘a e Potungāue Mo’uí, Dr. Siale ‘Akau’ola ka ko e mēmipa ‘o e Wash Cluster (ko e ngaahi kōmiti si’i ia ‘oku fa’ufa’u ke tokangaekina ha tafa’aki pau. Ko e kōmiti ko ení ‘oku nau tokangaekina ‘e kinautolu ‘a e vai, me’atokoni, mo’ui lelei pea mo e ma’a) ‘oku lolotonga ‘i Tongatapú ni ‘a e ongo mataotao mei Nu’usila mo e tokotaha mei he ‘Aositelelia, ke tokoni kia kinautolu ki he ngāue ‘oku nau fakahokó ke fakapapau’i he ‘ikai ke nau toe fai ha ngāue kuo ‘osi fai ia ha komiti kehe.
Na’á ne fakatātā’aki ‘a e ngāue ‘oku nau fakahokó ke fakahoko ha tokoni fakavavevave ‘o hangē ko ia ko e Falemahaki Vaiola, ke fana ke ‘oua na’a toe ‘i ai ha lango mo ha namu. ‘Oku fai foki mo e sio ki he ngaahi ‘api ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha falemālōlō, ke nau nofo pē he ngaahi fale hūfanga ka e ‘oleva ke fakalelei’i ‘a honau ngaahi nofo’angá.
Ko e tu’u he taimí ni ‘oku tokanga ‘a e komiti si’i ko ‘ení ke tānaki ‘a e ngaahi fakamatala ‘oku tonú ka e lava ke fakahoko’aki ‘a e fokotu’utu’u ngāue ‘o fakahū ki he NEMO, pea malava ke kamata ‘a ‘enau ngāué.
Na’á ne pehē foki kuo tuku mai ‘a e fakamatala mei he Potungāue Polisi ‘i ‘Eua, na’e ‘i ai pē ‘a e lavea ‘e taha pea na’e lava pē ke fai ‘a e ngāue ki ai. Na’e malava foki ke ‘ave mo e tokoni ‘a e NEMO ki he Falemahaki Vaiolá ‘a ia ko ha tangikē vai, pea ‘oku kei hokohoko atu pē ‘a e tokoni ko iá.
‘I he‘ene fakamatalá ‘oku hā mahino mai mei he si’isi’i ‘a e fika ‘o e kau lavelaveá, ‘a e fu’u mateuteu ‘a e NEMO, Potungāue Polisi mo e Kau Tau ‘a ‘Ene ‘Afio ki hono talaki ki he kakai ‘a e ‘amanaki ke tō mai ‘a e fakamataki fakaenatula ko ‘ení.
NGATA’ANGA
Tuku atu mei he: Potungāue Fakamatala ‘Ea, Ma’u’anga Ivi, Ma’u’anga Fakamatala, Tokangaekina Fakatamaki Fakaenatula, ‘Atakai, Feliuliuaki ‘o e ‘Ea, mo e Fetu’utaki.