25 Sanuali 2018 ‘Oku kei hokohoko atu ai pē ‘a e fakahoko fatongia ‘a e Polōseki ki hono matu’uaki ‘o e feliuliuaki ‘o e ‘eá (Climate Resilience Sector Project) mo e konga lahi ‘o e ngaahi ngāue, na’e malava ke fakakakato ia ‘i he ta’u kuo ‘osí.
Ko e taumu’a foki ‘o e polokalama fakalakalaka ni ke fakapapau’i ‘oku ‘i ai ha ngaahi naunau fe’unga ‘oku tokateu ma’ae kakai ‘o e fonuá ka hoko mai ha fakatamaki fakaenatula, pea ke nau malava ‘o matu’uaki ‘a e ngaahi nunu’a ‘o e feliuliuaki ‘o e ‘eá. ‘Oku fakapa’anga ‘a e Polokalama ‘e he Pangikē Fakalakalaka ‘a ‘Esia (ADB).
Ngaahi Ngāue kuo lava
Fakatatau ki he Tokoni- Pule ‘o e polokalamá (National Program Coordinator for CRSP & CIRP) Winston Halapua, ko e ngaahi feitu’u fakatapui makehe ke ‘oua fakahoko ha toutai ai (Special Management Area) ‘e fitu na’e malava ke huufi ‘i Siulai ‘o e ta’u kuo ‘osí. Ko e ngāue leva ‘a e polokalamá ‘oku fakahoko he taimí ni, ko hono tokangaekina ke malu, pea mo toutou vakai’i ‘a e tukunga ‘oku ‘i aí.
Taimi tatau na’e ‘osi kakato foki e tokoni ‘a e polokalamá, ki he ngaahi ‘Apiako Lautohi Pule’anga ‘e nima ‘i Tongatapú ni ‘a ia na’e kau atu ki ai ‘a e Lautohi Pule’anga ‘o Hala-‘o-vave, Ngele’ia, Kolomotu’a, Fanga pea mo e Lavengamālie Side School. Ko e ngaahi tokoni ni na’e kau ki ai ‘a hono langa ‘o ha ngaahi faleako, fakafaletolo pea kau ki ai mo e tali’anga me’alele pēhē foki ki hono fokotu’u ha ngaahi tangikē vai. ‘I he fakamatala ‘a Halapuá ko e taumu’a ‘a e ngaahi tokoni ko ‘eni ke ‘i ai ha vai fe’unga ke ma’u ‘e he fānau akó ha taimi ‘e hoko ai ha ngaahi fakatamaki hangē ko e honge. ‘Oku fakahoko foki mo e ngāue ki he ‘Apiako Ma’olunga ‘o Ha’apai, ‘a ia kuo maau ‘a e ngaahi ngāue ki hono design ‘o e falé kae hoko atu ki hono fakahoko ‘a e ngāue.
Na’e lava foki mo e ako ki he ngaahi kolo ‘e 33 kuo tali ke nau kau ‘i he ngaahi tokoni langa fakalakalaka mei he pa’anga talāsiti ‘a e polōsekí (CCTF). ‘I hono fakaava ‘o e polokalama ako ni na’e fakahā ai ‘e he ‘Ofisa Pule Ngāue ‘a e Potungāue MEIDECC, Paula Ma’u ‘oku hokohoko atu ‘a e ngāue tokoni ki he ngaahi kolo ‘oku tu’u lavea ngofua ki he feliuliuaki ‘o e ‘eá.
Ko e pa’anga tokoní ‘oku fe’unga moe $5 miliona (5, 000, 000 US$), pea ko e $4 miliona ne to’o mei ai ‘o fakahu tipositi ki he pangiké ke fakapa’anga’aki ha ngaahi fiema’u fakata’u ‘a e poloseki. Ko e $1 miliona leva ‘oku toe ke fai’aki ‘a e ngaahi ngāue hāngē ko hono fakalele ‘o e polosekí mo to’o ai ‘a e pa’anga ke tohi kole mai ki ai ‘a e ngaahi koló.
‘I he taimi tatau ‘oku kei hokohoko atu pē foki ‘a e ako ‘a e toko 20 na’a nau ma’u faingamālie ‘i he sikolasipi ‘a e CRSP. Na’e ‘i ai foki mo e ngaahi faingamālie ako taimi nounou (short term training) ‘i he ta’u kuo ‘osí pea kuo ‘osi kakato ‘a e ako ni. ‘E fakahoko ‘a hono foaki atu ‘a e tohi fakamo’oni ako ni ‘i Fēpueli ‘o e ta’ú ni.
Ngaahi Ngāue ‘oku lolotonga fakahokó
Ko e taha ‘o e ngaahi ngāue lahi mo mahu’inga ‘a e polōseki ko hono fakahoko ko ia ‘a e savea ki he tongó. Na’e fakahā foki ‘e Halapua ‘oku nau feinga ke fakatahataha’i ‘a e ngaahi ‘ata ‘o e tongó ‘i Tongatapú ni ‘o kamata mei he 1968 ki he ‘ahó ni. ‘E ‘omai leva mo e ngaahi fakamatala mei he Potungāue Saveá mo e Sio Lokí, ke fakahoko ha sio ki ai, he ‘oku lahi ‘a e ngaahi lipooti ‘o fekau’aki mo e tongó ka ‘oku kehekehe ‘a e lahi ‘o e fiká. ‘Oku fakafuofua ‘e a’u ki Siulai ‘o e ta’ú ni ‘oku ‘i ai ha fakamatala (data) mo e mata’i fika tonu mo falalala’anga ‘e tuku mai mei he ngāue ni fekau’aki mo e tongó ‘i Tongatapú ni.
‘Oku ‘i ai foki mo e ngāue ki he ngaahi hala ke fakahoko ai ha hola fakavavevave (evacuation road) ka hoko ha fakatamaki ‘i he ngaahi kolo ‘e tolu ‘i Tongatapú ni pea mo e taha ‘i ‘Eua ‘i Tufu. Ko e ngaahi hala ‘i Tongatapu ni ‘oku kau ki ai ‘a Navutoka, Talafo’ou pea mo Popua.
Ngāue ‘oku ‘amanaki ke fakahoko
Ko e ngāue lahi ‘oku hanganaki atu ki ai ‘a e polokalama ni ko hono langa ko ia ‘o e Falemahaki Niu’uí ‘i Ha’apai. Na’e fakahā ‘e Halapua ‘oku ‘amanaki ke kamata ‘a e ngāue ni ‘i he uike ‘uluaki ‘o Fepuelí ‘o fakataumu’a ke kakato ki Tīsema ‘o e ta’ú ni.
Ko e polokalama fakalakalaka ni ‘oku fakahoko fatongia ai ‘a e Va’a ki he Feliuliuaki ‘o e ‘Eá ‘i he Potungāue MEIDECC pea ‘oku fakapa’anga ‘e he Pangikē Fakalakalaka ‘a ‘Esia (ADB).
NGATA’ANGA
Tukuatu mei he Potungāue Fakamatala ‘Ea, Ma’u’anga Ivi, Ma’u’anga Fakamatala, Tokangaekina Fakatamaki Fakaenatula, ‘Atakai, Feliuliuaki ‘o e ‘Ea mo e Fetu’utaki